Het ledental van de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) - nu zo’n 1,8 miljoen - kromp vorig jaar gemiddeld met 2,6 procent, meldde de krant gisteren. De afkalving van de PKN was het minst in Friesland. In die provincie, die als kerkelijk - zelfs gereformeerd - te boek staat, was de teruggang volgens cijfers van de kerk in 2008 niet meer dan 1,9 procent.
Ik hoorde al schamperen: ze lopen hier in Friesland net een pas achter de rest aan. Maar dat is, in ieder geval als het gaat om ontkerkelijking, een onjuiste constatering. De kerkverlating is namelijk in Friesland begonnen. Eind negentiende eeuw was er geen provincie waar de ontkerkelijking zo groot was als in Friesland.
Op bijgaand kaartje uit ‘Nederland in verandering’ is de ontkerkelijking in Nederland anno 1889 goed te zien. Hoe gekleurder een gebied, hoe minder kerks. Terwijl de ontkerkelijking in grote delen van het land pas in de jaren zestig van de twintigste eeuw goed op gang kwam, had die in Friesland al uitgebreid plaatsgevonden.
Onder de Friezen was er indertijd sprake van een andere, meer principiële kerkverlating. De ontkerkelijking van de afgelopen halve eeuw is in de regel het gevolg van verflauwing, van het verbleken van oude mores. Maar de negentiende-eeuwse Friezen braken met de kerk uit protest tegen de gevestigde orde, tegen de misstanden van hun tijd.
Met name in de straatarme Zuidoosthoek van Friesland kregen mannen als Ferdinand Domela Nieuwenhuis veel navolging. Nieuwenhuis, aanvankelijk predikant, groeide als sociaal-anarchist uit tot de ‘apostel der Friese arbeiders’. Massaal verbraken velen hun ketenen, te beginnen met de kerk, die de armen had laten stikken en klein had gehouden.
Wanneer naar een wetenschappelijke verklaring wordt gezocht voor die vroege Friese ontkerkelijking, wordt hooguit voorzichtig gewezen op de Friese volksaard. De eigenzinnigheid en onafhankelijkheid van de Friezen zou hen in de voorhoede van de kerkverlaters hebben geplaatst. Het lijkt me een heel plausibele verklaring.
Posts
